Από τη Βιολέττα-Ειρήνη Κουτσομπού, MBPsS, BA, MA, MSc Psychology
Η θλίψη είναι μια συναισθηματική αντίδραση στην απώλεια. Συνήθως περιλαμβάνει διάφορα στάδια, τα οποία περιλαμβάνουν την άρνηση, το θυμό, τη διαπραγμάτευση, την κατάθλιψη, και την αποδοχή (Kubler-Ross, 1969). Παρά το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι περνούν από αυτά τα στάδια σε μια αρκετά προβλέψιμη σειρά, υπάρχει σημαντική επικάλυψη μεταξύ των σταδίων. Δουλεύοντας μέσα από τα στάδια της θλίψης μπορεί τελικά να οδηγηθεί κάποιος στα θετικά αποτελέσματα της ανάκτησης, την ανάλυση και την ανθεκτικότητα. Ωστόσο, τα αποτελέσματα αυτά είναι σαν μια μακρινή ακτή, όταν κάποιος πνίγεται σε εκείνα τα πρώτα ισχυρά κύματα της θλίψης. Για να κατανοηθεί η διαδρομή από το πένθος και τη θλίψη προς την αποδοχή, την προσαρμοστικότητα και την ανθεκτικότητα, μπορεί να είναι χρήσιμο να κατανοηθούν κάποιες από τις εμπλεκόμενες διαδικασίες. Η λέξη πένθος αναφέρεται στην κατάσταση της ύπαρξης που προκύπτει από μια σημαντική απώλεια. Περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα αντιδράσεων – συναισθηματικές, γνωστικές, συμπεριφορικές, σωματικές και πνευματικές.
Η θλίψη αφορά την εσωτερική διαδικασία της επανάκτησης, της ισορροπίας. Απαιτεί αναδιοργάνωση και στα δύο επίπεδα, το συναισθηματικό και το γνωστικό, και περιλαμβάνει μια επαναξιολόγηση της ζωής και των πνευματικών ανησυχιών. Η λεγόμενη «προκαταβολική» θλίψη αναφέρεται σε θλίψη που εμφανίζεται πριν από την απώλεια. Αν και δεν προετοιμάζει για την απώλεια, η θλίψη αυτή δίνει χρόνο για την επίλυση ορισμένων ζητημάτων. Για το λόγο αυτό, ο ξαφνικός θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου είναι ιδιαίτερα δύσκολη περίπτωση για τους επιζώντες, διότι δεν παρέχει καθόλου χρόνο προετοιμασίας. Η λέξη πένθος αναφέρεται στη δημόσια έκφραση της θλίψης, συμπεριλαμβανομένων των θρησκευτικών τελετουργιών, οι οποίες μπορεί να διαφέρουν σημαντικά από πολιτισμό σε πολιτισμό. Η εμπειρία της θλίψης είναι εσωτερική, ιδιωτική, και έχει ατομικιστικό χαρακτήρα, η διαδικασία του πένθους είναι πιο εξωτερική, δημόσια και εμπεριέχει πολιτιστική έκφραση.
Στο κλασικό άρθρο του, ο Engel (1961) θέτει το ερώτημα, «Είναι μια ασθένεια η θλίψη;» Η θλίψη, γενικά, δεν θεωρείται διαταραχή, αλλά μάλλον θεωρείται ως μια προσαρμογή σε μια απώλεια. Από την άποψη αυτή, η διαδικασία του θρήνου είναι παρόμοια με τη διαδικασία της επούλωσης. Περιλαμβάνει εργασία μέσα από τα στάδια της θλίψης/πένθους. Τα καθήκοντα του πένθους περιλαμβάνουν βίωμα του πόνου, της θλίψης, αποδοχή της πραγματικότητα της απώλειας, την προσαρμογή σε ένα περιβάλλον στο οποίο ο αγαπημένος λείπει, και την ανάκληση κάποιας συναισθηματικής ενέργειας και επανεπένδυση σε μια άλλη σχέση. Η αποτυχία να ολοκληρώθουν αυτά μπορεί να οδηγήσει σε χρόνια/περιπλεγμένη θλίψη, η οποία είναι ένα είδος παρατεταμένης θλίψης που σχετίζεται με την κατάθλιψη και φυσικά μπορεί να εμποδίσει την περαιτέρω ανάπτυξη και εξέλιξη. Για παράδειγμα, η απουσία της οικογένειας, αγαπημένων προσώπων ή η κοινωνική υποστήριξη κατά τη διάρκεια του πένθους μπορεί να περιπλέξει τη διαδικασία. Μερικά από τα πρώτα προειδοποιητικά σημάδια για ανθρώπους με το λεγόμενο «άλυτο πένθος» είναι τα παρακάτω:
-Αποφυγή της κηδείας, δεν επισκέπτονται τον τάφο, ή δεν συμμετέχουν σε άλλες τελετές.
– Δεν είναι σε θέση να μιλήσουν για το χαμένο αγαπημένο πρόσωπο χωρίς να αντιμετωπίζουν έντονο πόνο.
-Βιώνουν μια έντονη αντίδραση θλίψης η οποία ενεργοποιείται από κάποιο σχετικά μικρό συμβάν.
-Διαπιστώνουν ότι τα θέματα της απώλειας φαίνεται να έρχονται συχνά σε καθημερινές συνομιλίες.
-Μια αδυναμία ή απροθυμία να κινηθούν προς τα υλικά αγαθά (π.χ. ρούχα, αντικείμενα κτλ.) που ανήκουν στο αγαπημένο τους πρόσωπο.
-Αίσθημα υποχρέωσης να μιμηθούν τις συνήθειες ή τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του αγαπημένου προσώπου.
-Ανάπτυξη σωματικών συμπτωμάτων όπως αυτές που βιώνει ο αποθανών πριν από το θάνατο.
-Ανάπτυξη αυτοκαταστροφικών σκέψεων ή, αντίθετα, την ανάπτυξη φόβων ή φοβίας για την ασθένεια ή το θάνατο.
-Κάνοντας ριζικές αλλαγές στον τρόπο ζωής, όπως αποκλείοντας παλιούς φίλους, τα μέλη της οικογένειας, ή δραστηριότητες που σχετίζονται με το χαμένο αγαπημένο πρόσωπο.
-Βιώνοντας ανεξήγητες περιόδους θλίψης ή «κατάθλιψη επέτειων»
Η επίλυση της θλίψης απαιτεί την αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας, γνωστικά και συναισθηματικά, και την αναδιοργάνωση των πτυχών της ζωής, παρά την απώλεια. Ωστόσο, η επίλυση δεν είναι μια επιστροφή στο «παλιό εαυτό». Κανένας δεν επιστρέφει ποτέ πραγματικά στον παλιό του εαυτό. Αντ’ αυτού, μπορεί να ενσωματώσει την εμπειρία και να εξελιχθει, προχωρόντας σε ένα νέο εαυτό, ο οποίος φυσικά συνδέεται με τον παλιό. Για να φτάσει κανείς στην επίλυση απαιτείται διεργασία μέσω της θλίψης, η οποία απαιτεί χρόνο. Η παλιά παροιμία λέει, «ο χρόνος γιατρεύει όλες τις πληγές», αν λοιπόν και ο χρόνος που απαιτείται για τη θεραπεία μπορεί να διαφέρει από άτομο σε άτομο, η διαδικασία του θρήνου περιλαμβάνει αρκετές βασικές εργασίες (Bonanno & Kaltman, 1999). Οι εργασίες που περιγράφονται παρακάτω μπορεί να συμβούν με ένα λιγότερο ή περισσότερο ομαλό τρόπο, αν και υπάρχει σημαντική επικάλυψη μεταξύ τους.
Βιώνοντας το συναισθηματικό πόνο της απώλειας. Στην πρώτη φράση του βιβλίου A Grief Observed, το οποίο δημοσιεύθηκε από το προσωπικό ημερολόγιο του οποίου η γυναίκα είχε πεθάνει, ο συγγραφέας CS Lewis (1961, σ. 15), παρατήρησε, «Κανείς δεν μου είπε ποτέ ότι η θλίψη έμοιαζε τόσο με τον φόβο». Ο πόνος και η οδύνη της θλίψης δεν μπορούν να ξεπεραστούν από την αποφυγή του πόνου, αλλά μάλλον με τη βίωση και την εργασία μέσα από τον πόνο. Αν και η πρώτη αντίδραση ενός ατόμου σε μια τραγική απώλεια μπορεί να περιλαμβάνει μούδιασμα ή αίσθημα κενού, το πρώτο κύριο καθήκον ενός ατόμου περιλαμβάνει το απλό, αλλά φαινομενικά ανυπέρβλητο έργο του βιώματος του πόνου της απώλειας.
Μιλώντας για το αγαπημένο σας πρόσωπο και το θάνατο. Αργά ή γρήγορα, ο πόνος της απώλειας περιλαμβάνει συζητήσεις για το αγαπημένο πρόσωπο που έχει χαθεί. Είναι συχνά μια ιστορία που πρέπει να ειπωθεί ξανά και ξανά. Ωστόσο, υπάρχει ένα οδυνηρό παράδοξο για τη θλίψη. Μερικές φορές, η οικογένεια και οι φίλοι μπορεί να μην είναι διαθέσιμοι, αλλά κάποιοι γνωστοί ακόμα και άγνωστοι που ακόμα κανείς δεν σκέφτηκε ή δεν υπολόγισε καθόλου μπορεί να φαίνενται και να είναι πιο έτοιμοι να ακούσετε. Εν πάση περιπτώσει, είναι σημαντική η επαφή με όσους ενδιαφέρονται, ιδιαίτερα σε εκείνους που γνώριζαν και νοιαζόταν για το αγαπημένο πρόσωπο, αυτό μπορεί να διευκολύνει τη διαδικασία της ανταλλαγής.
Ενσωμάτωση της θετικής και της αρνητικής πλευράς. Κατά την πρώτη, το χαμένο αγαπημένο πρόσωπο μπορεί να εξιδανικεύεται, έτσι ώστε ο επιζών να θυμάται μόνο τη θετική πλευρά, ενώ η ζωή χωρίς το αγαπημένο σας πρόσωπο μπορεί να είναι κενή, γεμάτη μοναξιά, και ζοφερή. Υπάρχουν πολλά παράδοξα στην εμπειρία της θλίψης. Για παράδειγμα, οι πιο υπέροχες αναμνήσεις από το παρελθόν γίνονται ξαφνικά οι πιο οδυνηρές αναμνήσεις από την απώλεια. Σε άλλες εποχές, μια ανάμνηση των δύσκολων στιγμων του παρελθόντος, μπορεί να φέρουν ένα απρόσμενο χαμόγελο. Αν οι επιζώντες συνεχίσουν να μοιράζονται τις ιστορίες, και αρχίζουν να ζουν ένα διαφορετικό είδος ζωής, οι έντονες αντιθέσεις του μαύρου και του λευκού τελικά θα συγχωνευθούν σε πιο ρεαλιστικές αποχρώσεις του γκρι. Τελικά, οι υπέροχες αναμνήσεις από το παρελθόν μπορεί να γίνει παρήγορες υπενθυμίσεις της ελπίδας και της χαράς.
Η αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας. Αν και δεν υπάρχει χρονοδιάγραμμα, το σοκ της απώλειας αγαπημένου προσώπου θα ξεκινήσει να φθείρεται, και η πραγματικότητα της μοναξιάς θα θέτει τις βάσεις της. Στο βιβλίο που έχει περιγραφεί ως ένα από τα 10 πιο σημαντικά βιβλία που γράφτηκαν ποτέ, ο Ραβίνος Harold Kushner τονίζει ότι η διαδικασία της ανάκαμψης περιλαμβάνει στο να πάρει όλα αυτά τα ερωτήματα του γιατί που επικεντρώνονται στο παρελθόν και τον πόνο: «Γιατί συνέβη αυτό;» Αντ ‘αυτού, πρέπει να θέσουμε το ερώτημα που ανοίγει την πόρτα για το μέλλον: «Τώρα που αυτό έχει συμβεί, τι θα κάνω γι’ αυτό;» (1981, σελ. 137). Καθώς ο επιζών συνεχίζει να μοχθεί κατά μήκος της διαδρομής προς την ανάκαμψη και την αποδοχή, κάνοντας μικρά βήματα προς τη δημιουργία μιας νέας ζωής και πάλι, η αποδοχή μιας νέας πραγματικότητας αρχίζει σιγά-σιγά να αναδύεται.
Βρίσκοντας νόημα στην εμπειρία. Ο επιζών του Ολοκαυτώματος και ψυχίατρος Viktor Frankl έγραψε κάποτε, «Αν υπάρχει ένα νόημα στη ζωή, τότε πρέπει να υπάρχει νόημα και στον πόνο και στη δυστυχία» (1969, σελ. 106). Ο Frankl έζησε τον πόνο από τα τρία χρόνια στα τέσσερα διαφορετικά ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Μετά την απελευθέρωση από τα στρατόπεδα του θανάτου, όταν επέστρεψε στην πατρίδα του, στη Βιέννης, έμαθε ότι η σύζυγός του, ο αδελφός του, και οι δύο γονείς του είχαν σκοτωθεί στα στρατόπεδα. Ο Frankl βρήκε λύτρωση με την εύρεση νοήματος. Σε μια συνέντευξη λίγο πριν από το θάνατό του στην ηλικία των 92, σημείωσε ότι ακόμα λάμβανε κατά μέσο όρο 23 γράμματα κάθε μέρα, ως επί το πλείστον από εκείνους που τον ευχαριστούσαν τον για τη συγγραφή ενός βιβλίου που άλλαξε τη ζωή τους («Frankl dies», 1997). Το επίτευγμα ζωής του Frankl δεν ήταν μόνο το μνημειώδες βιβλίο του, αλλά και το γεγονός ότι ο πόνος του είχε διαμορφωθεί σε ένα μέσο λύτρωσης που άλλαξε τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων. Η ζωή του είναι μια ιστορία λύτρωσης, η διαδικασία της μετατροπής του πόνου σε ένα σημαντικό σκοπό στη ζωή. Όπως ο ίδιος κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, «Τα βάσανα, ο πόνος παύει να είναι πόνος κατά κάποιο τρόπο, τη στιγμή που βρίσκει νόημα» (1969, σελ. 179).
Σταδιακή εξασθένηση του συναισθηματικού πόνου. Στην αρχή, τα κύματα της θλίψης είναι πολύ ισχυρά, συχνά χτυπούν δυνατά, σαν μια ψυχική συντριπτική ήττα. Με την πάροδο του χρόνου, τα κύματα γίνονται όλο και μικρότερα, ενώ οι περίοδοι ύφεσης γίνονται όλο και περισσότερες. Τελικά, θα έρθουν στιγμές, όπου τα κύματα θα μεταμορφωθουν σε γλυκές αναμνήσεις.
Η οδυνηρή εμπειρία του θρήνου της απώλειας μπορεί τελικά να οδηγήσει στα θετικά αποτελέσματα της ανάκαμψης, της επίλυσης/αποδοχής και της ανθεκτικότητας/προσαρμοστικότητας. Η Ανάκαμψη περιλαμβάνει τη συνειδητή διαδικασία της εργασίας μέσα από τα στάδια της θλίψης. Η επίλυση/αποδοχή αφορά την τελική έκβαση της αποδοχής της πραγματικότητας της απώλειας, γνωστικά και συναισθηματικά, και την αναδιοργάνωση των πτυχών της ζωής. Και η ανθεκτικότητα/ προσαρμοστικότητα αναφέρεται στην θετική ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίσει τις μελλοντικές κρίσεις, ακόμη και την καταστροφή.
Ενώ πολλοί άνθρωποι ολοκληρώνουν τις εργασίες του πένθους για τους δικούς τους, η διαδικασία ανάκτησης μπορεί συχνά να διευκολυνθεί από την ομιλία με έναν ψυχολόγο που διαθέτει κατάρτιση και εμπειρία στην παροχή συμβουλών θλίψης. Αν και δεν υπάρχουν εύκολες λύσεις, υπάρχουν μερικοί αποτελεσματικοί τρόποι εργασίας μέσα από τα στάδια της θλίψης για να ανακαλύψετε τα θετικά αποτελέσματα που είναι σχεδόν απίθανο να αντιληφθεί κάποιος όταν πνίγεται σε εκείνα τα πρώτα ισχυρά κύματα της θλίψης.
Βιβλιογραφία
Bonanno, G. A., & Kaltman, S. (1999). Toward an integrative perspective on bereavement. Psychological Bulletin, 125(6), 1004-1008.
Engel, G. (1961). Is grief a disease? Psychosomatic Medicine, 23, 18–22.
Frankl dies at age 92. (1997, November). Monitor on Psychology, 28(11), 46.
Frankl, Viktor E. (1969). Man’s search for meaning: An introduction to logotherapy. New York: Washington Square Press.
Kubler-Ross, E. (1969). Death and dying. New York: Macmillan.
Kushner, H. (1981). When bad things happen to good people. New York: Avon Books.
Lewis, C. S. (1961). A grief observed. San Francisco: Harper.
ΠΗΓΗ: psychografimata.com
