Τρίτη, 19/03/2024 | 08:03

Το φαινόμενο του Ευεργετισμού στην Πρέβεζα, μέσα από το βιβλίο του κ. Σπύρου Σουμαλεύρη «Ευεργέτες και Δωρητές της Πρέβεζας».

1262 Προβολές
Σπύρος Πλέουρας | 21/02/2018, 2:50 μμ | 0 σχόλια

 

 

Τι σχέση μπορεί να έχει με την Πρέβεζα ο Λόρδος Βύρων, η ουκρανική πόλη Νίζνα και μια συλλογή κοχυλιών; Την απάντηση μπορούμε να την ανακαλύψουμε στο βιβλίο του συμπολίτη μας ιατρού κ. Σπύρου Σουμαλεύρη «Ευεργέτες και Δωρητές της Πρέβεζας» (εικ. 1) που κυκλοφόρησε πρόσφατα και πρόκειται να παρουσιαστεί στο κοινό αυτήν την Κυριακή και ώρα 19.00 στο Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Πρέβεζας. Αντικείμενο της έκδοσης αποτελεί η καταγραφή των προσώπων που ευεργέτησαν την Πρέβεζα καθώς και οι κοινωφελείς σκοποί των δωρεών τους.

Απαντώντας λοιπόν στο αρχικό μας ερώτημα, σημειώνουμε ότι ο λόρδος Βύρων καταγράφεται ως ο χρονολογικά πρώτος δωρητής στον κατάλογο του εν λόγω βιβλίου, καθώς επισκέφτηκε το 1809 και δώρισε ποσό για την ενίσχυση του σχολείου της πόλης. Επιπλέον, στην Νίζνα δραστηριοποιήθηκε ο μεγάλος Πρεβεζάνος ευεργέτης Αναστάσιος Θεοφάνης χάρη στην δωρεά του οποίου ιδρύθηκε η ομώνυμος σχολή που εκπαίδευσε γενιές Πρεβεζάνων πριν την απελευθέρωση της πόλης. Τέλος, η συλλογή κοχυλιών ανήκε αρχικά στον Πρεβεζάνο λογοτέχνη και δημοτικιστή Νικόλαο Κονεμένο και έπειτα στον γιό του Καίσαρα, ο οποίος με τη διαθήκη του όρισε να πωληθεί και από τα έσοδα της να δίνεται υποτροφία σε νέους από την Πρέβεζα και από την Κέρκυρα (όπου και είχε ζήσει τόσο αυτός όσο και ο πατέρας του).

Ενόψει της εκδήλωσης, θα κάνουμε μια σύντομη παρουσίαση κάποιων αντιπροσωπευτικών αποσπασμάτων και πληροφοριών που προσφέρει η έκδοση αυτή τόσο στον ιστορικό ερευνητή όσο και σε κάθε Πρεβεζάνο που αγαπά τον τόπο του και ενδιαφέρεται να γνωρίσει καλύτερα την ιστορία του.

Η έρευνα του κ. Σουμαλεύρη σε μια σειρά αρχείων, με κυριότερο αυτό της Μητρόπολης, απέδωσε έναν ογκώδη τόμο στον οποίο συλλέγονται τα πρωτότυπα κείμενα που σχετίζονται με συνολικά 199 δωρεές και ευεργεσίες κατά τον 19ο και 20ο αιώνα στην Πρέβεζα. Τα κείμενα αυτά είναι πρωτίστως οι διαθήκες των ευεργετών όπου καταγράφεται το αντικείμενο και ο σκοπός της δωρεάς, σε κάποιες όμως περιπτώσεις ο συγγραφέας εμπλουτίζει το έργο του και με άλλα συναφή έγγραφα, κυρίως αλληλογραφία των διαχειριστών ή εκτελεστών των δωρεών και κληροδοτημάτων. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η δημοσίευση του κτηματολογίου του Δήμου Πρέβεζας καθώς σχετίζεται άμεσα με το θέμα των δωρεών. Και μόνο η έκδοση αυτών των κειμένων αποτελεί σπουδαίο έργο καθώς ο συγγραφέας ανέλαβε τη συγκέντρωση τους από διάφορα αρχεία και μετέπειτα τη μεταφορά τους από τη χειρόγραφη σε έντυπη μορφή, διαδικασία απαιτητική και ιδιαίτερα επίπονη, φέρνοντας μάλιστα κάποια από αυτά για πρώτη φορά στο φως.

Ωστόσο, ο συγγραφέας δεν περιορίστηκε μόνο στην παράθεση των κειμένων αλλά προχώρησε και στην συστηματοποίηση μιας πληθώρας πληροφοριών που σχετίζονται με τις δωρεές, προσφέροντας στον αναγνώστη ένα εύχρηστο εργαλείο για την κατανόηση τους. Καταρχάς, λοιπόν, δίνονται βιογραφικά στοιχεία για τους ευεργέτες. Σε κάποιες ειδικές περιπτώσεις προστίθενται πληροφορίες για συγκεκριμένα κληροδοτήματα, όπως για παράδειγμα τη δωρεά του Αναστασίου Θεοφάνη. Από τα αναφερόμενα σχετικά με το εν λόγω κληροδότημα, επιλέξαμε να παρουσιάσουμε τα όσα παραθέτει ο κ. Σουμαλεύρης σχετικά με την πόλη Νίζνα στην οποία δραστηριοποιήθηκε ο Θεοφάνης.

«Νίζνα (Nizhyn): πόλις της Ουκρανίας ΒΑ του Κιέβου. Εκεί εγκαταστάθηκαν από τον 17° αιώνα πολλοί Έλληνες. […] Πρωτοπόροι ήταν οι Ηπειρώτες έμπο­ροι – ευεργέτες Ζωσιμάδες, Ριζάρηδες, Δομπόληδες, Καπλάνης, Φ. Τομαράς και ο λόγιος Ν. Μαρούλης. Η ελληνική παροικία στη Νίζνα […] ελέγχει το διαμετακομιστικό εμπόριο σε Ανατολή και Δύση, γι’ αυτό και ο πρώτος κυβερνήτης Μπογδάν Χμελνίτσκι με διάταγμά του της 2ας/5/1657 τους παραχώρησε ευρύτατα προνόμια. Την 5η/5/1696 υπογράφηκε το συμφωνητικό γράμμα της ίδρυσης του Ελληνικού Αδελφάτου της Νίζνας από 14 μέλη εκ των οποίων 9 προέρχονταν από την περιοχή Ιωαννίνων. […] Ιδιαίτερη μέριμνα λαμβάνονταν για τις περιουσίες όσων πέθαιναν και βρίσκονταν υπό την εξουσία του, ώστε να περιέρχονται στους οριζόμενους στην τελευταία θέληση του θανόντος. Τον Απρίλιο 1785 με διάταγμα της Αικατερίνης Β΄ στη θέση του Ελληνικού Αδελφάτου ιδρύθηκε το Γραικικό Μαγιστράτο με πλήρη διοικητική, δικαστική, εκκλησιαστική αυτονομία».

Οι σύντομες αλλά περιεκτικές πληροφορίες που λαμβάνουμε για την πόλη μας βοηθούν να κατανοήσουμε το κλίμα και τις συνθήκες που επηρέασαν τον Θεοφάνη να διαθέσει την περιουσία του υπέρ της πατρίδας του. Δημιουργώντας περιουσία σε μια εμπορική πόλη με ιδιαίτερα προνόμια και με έντονη ελληνική παρουσία δεν θα μπορούσε να μην ακολουθήσει το παράδειγμα άλλων Ελλήνων και μάλιστα Ηπειρωτών που κατέλειπαν σημαντικές δωρεές και κληροδοτήματα. Μπορούμε να πούμε ότι η δωρεά του Θεοφάνη αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του Ευεργετισμού που εκδηλώνεται από τον παροικιακό Ελληνισμό. Επιπλέον, όμως, υπήρξε κομβικό κληροδότημα για την Πρέβεζα. Καταρχάς, η χειρονομία του Θεοφάνη αποτέλεσε πρότυπο μίμησης για άλλους επιφανείς Πρεβεζάνους, καθώς η πόλη αναγνώρισε από πολύ νωρίς την προσφορά του, όπως μαρτυρεί και η τιμητική εικόνα στην οποία καταγράφεται το όνομά του και η οποία βρισκόταν παλιότερα στην Θεοφάνειο Σχολή ενώ τώρα φυλάσσεται στο γραφείο του Δημάρχου (εικ. 2). Επιπλέον όμως, χάρη στη δωρεά του δημιουργήθηκε ένα στέρεο εκπαιδευτικό ίδρυμα στο οποίο μπορούσαν να κατευθυνθούν μεγάλες ή και μικρότερες μεταγενέστερες δωρεές Πρεβεζάνων όλων των κοινωνικών τάξεων. Για το λόγο αυτό, έχει ιδιαίτερη σημασία η σωστή επισήμανση του κ. Σουμαλεύρη ότι ως Πρεβεζάνοι οφείλουμε να ανασυνθέσουμε την εμπορική του δραστηριότητα και να εντοπίσουμε τον τάφο του Θεοφάνη στο Μοναστήρι Ντουσκόι της Μόσχα, μιμούμενοι σε αυτό τους Γιαννιώτες που ανέδειξαν τους τάφους δικών τους ευεργετών.

Επανερχόμενοι στη δομή του βιβλίου, σημειώνουμε ότι σε ειδική ενότητα παρατίθενται πίνακες όπου απαριθμούνται χρονολογικά και αλφαβητικά οι δωρητές και επισημαίνεται ο εντοπισμός η μη διαθήκης, καθώς και η πηγή ή το αρχείο καταγραφής της. Επιπλέον, σε ιδιαίτερους πίνακες έχουν καταγραφεί οι δωρητές του Γηροκομείου καθώς και τα ποσά που δόθηκαν σε απόρους ή για την προικοδότηση κοριτσιών από τα διάφορα κληροδοτήματα.

Στην τελευταία ενότητα του βιβλίου γίνεται αναφορά στα διαφόρων ειδών και ποικιλώνυμα νομίσματα που συναντώνται στα κείμενα των δωρεών. Το κεφάλαιο αυτό συνοδεύεται από μια ιδιαίτερα καλαίσθητη ενότητα φωτογραφικού υλικού. Με τον τρόπο αυτό ο αναγνώστης μπορεί να κατανοήσει καλύτερα τις ισοτιμίες και την αξία των δωρηθέντων ποσών που αποδίδονται σε νομισματικούς όρους άγνωστους πλέον στο ευρύ κοινό.

Για να δώσουμε ένα παράδειγμα, θα ανατρέξουμε στην δωρεά του Λόρδου Βύρωνα. Το ποσό που δωρίθηκε το 1809 ήταν 60 δίστηλα. Ανατρέχοντας στο σχετικό κεφάλαιο, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται για αργυρό ισπανικό τάλιρο το οποίο ήταν το ισχυρότερο νόμισμα των πρώτων δεκαετιών του 19ου αιώνα ενώ η ονομασία του «δίστηλο» συνδέεται με την παράσταση που είχε σε μια του όψη (Εικ. 3).

Αξίζει όμως να παρακολουθήσουμε και τις πληροφορίες για την τύχη της δωρεάς, όπως προκύπτει από τη σχετική αλληλογραφία μεταξύ του Άγγλου προξένου και των επιτρόπων των ναών Αγίου Νικολάου, Χαραλάμπους και Αθανασίου που παρατίθεται στο βιβλίο. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι έπρεπε να περάσουν 40 ολόκληρα χρόνια για την απόδοσή του στην πόλη. Ας δούμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το βιβλίο, αφού σημειώσουμε πρώτα ότι ο Άγγλος πρόξενος στην Πρέβεζα έστειλε το 1849 μια σειρά βιβλίων στη Θεοφάνειο Σχολή. Οι επίτροποι των τριών εκκλησιών εκ μέρους της Θεοφανείου Σχολής απαντούν στον πρόξενο:

«Η Υμετέρα Εκλαμπρότης ευηρεστήθη να προμηθεύση προς το Θεοφάνειον τούτο Σχολείον διά των εξήκοντα διστήλων των παρά του αειμνήστου λόρδου Βύρωνος προ χρόνων αφεθέντων εν αυτώ τούτω προς τον Κύριον Πάνον Κομνιώτην. Τα βιβλία ταύτα, Εκλαμπρότατε Κύριε, συμφώνως με την θέλησιν του Αθανάτου λόρδου και της Υμ. Εκλαμπρότητος καταθέσαμεν εις τα αρχεία της Θεοφανείου ταύτης Σχολής όπου θέλουσι διαμένει διά παντός εις μνήμην αΐδιον της ευεργεσίας του αειμνήστου λόρδου Βύρωνος, ούτινος το λαμπρόν όνομα θέλη εγγραφθή χρεωστικώς παρ’ ημών εις έκαστον τούτων, όπως αναγνωρίζηται η ευεργεσία αύτη και παρά των μαθητών όσοι θέλουν ωφελείσθαι εκ της αναγνώσεως και σπουδής αυτών». Αξιοσημείωτη είναι και η πληροφορία του ιστοριοδίφη Ηλία Βασιλά, που αναδημοσιεύει ο κ. Σουμαλεύρης, σχετικά με την τύχη των βιβλίων. Γράφει λοιπόν ο Βασιλάς το 1957. «Δυστυχώς τα περισσότερα των έργων τούτων της δωρεάς χαθήκανε κατά την τελευταίαν ταραχώδη 17ετίαν από τις μετακινήσεις της βιβλιοθήκης του Γυμνασίου και της Θεοφανείου Σχολής και τους βομβαρδισμούς».

Προξενεί εντύπωση πάντως το γεγονός της καθυστέρησης της εκτέλεσης της παραπάνω δωρεάς. Δεν είναι, όμως, η μόνη περίπτωση. Αντίστοιχη δυστοκία στην υλοποίηση της βούλησης του διαθέτη μπορούμε να εντοπίσουμε και σε ένα άλλο παράδειγμα που ήδη αναφέραμε, τη δωρεά της συλλογής κοχυλιών του Καίσαρα Κονεμένου. Είναι ενδεικτική η αλληλογραφία που δημοσιεύει ο κ. Σουμαλεύρης, φέρνοντας στο φως δύο έγγραφα του Υπουργείου Οικονομικών, ένα του 1939 και ένα του 1950. Αξίζει να παραθέσουμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το δεύτερο έγγραφο:

«Ως είναι υμίν γνωστόν, ο αείμνηστος Καίσαρ Κονεμένος αποβιώσας κατά Μάϊον 1927, διά της από της 14 Απριλίου 1923 μυστικής του διαθήκης μεταξύ άλλων ώρισεν, όπως αι πρόσοδοι του τιμήματος της εκποιήσεως του εις θέσιν «Κουνούκλα» Πρεβέζης ελαιοκτήματός του ως και μιας συλλογής Κογχυλίων, διατίθενται μετά τον επί μίαν εικοσιπενταετίαν ανατοκισμόν των διά την υποτροφίαν προς σπουδήν της Γεωπονίας εν Αγγλία ενός νέου εναλλάξ εκ Πρεβέζης και Κερκύρας ανά πέντε έτη. Επίσης είναι υμίν γνωστόν ότι κατά το παρελθόν έλαβον χώραν ενέργειαι τινές διά την εκκαθάρισιν του κληροδοτήματος τούτου επί σκοπώ εκτελέσεως του ταχθέντος σκοπού, τα αποτελέσματα δε τούτων ανεκόπησαν προφανώς συνεπεία των παρεμπεσόντων εκ του πολέμου γεγονότων.

Ήδη αποκατασταθείσης της ομαλότητος εν τη υπαίθρω δημιουργούνται κατά την γνώμην μας προϋποθέσεις ευνοούσαι την περαιτέρω πρόοδον των προσπαθειών διά την εκτέλεσιν της θελήσεως του διαθέτου και εν τη επιθυμία μας όπως το ταχύτερον προκύψουν τα εκ της εκτελέσεως του σκοπού αναμενόμενα αποτελέσματα, παρακαλούμεν όπως εκτιμώντες την αυτόθι πραγματικήν κατάστασιν μας γνωρίσητε τας επί του θιγομένου ζητήματος απόψεις σας. Επί τη ευκαιρία κρίνομεν σκόπιμον, όπως παράσχωμεν υμίν τας κάτωθι οδηγίας. […].

Ως προς την αξίαν της συλλογής ταύτης ουδέν στοιχείον κατέστη δυνατόν να έχωμεν καθόσον ως γνωστόν η συσταθείσα πρό του πολέμου επιτροπή προς τον σκοπόν τούτον, δεν διετύπωσε γνώμην τινά ως στερουμένη ειδικών γνώσεων αίτινες απαιτούνται εν προκειμένω, η κατ’ άλλον δε τρόπον επίτευξις του σκοπουμένου αποτελέσματος δεν κατέστη δυνατή παρά τας προς τούτο καταβληθείσας προσπαθείας.

Εν τούτοις ελπίζομεν, ότι ευθύς ως υποβληθώσιν αι απόψεις υμών και κριθή παρ’ ημών τελικώς, ότι η εκτέλεσις του ταχθέντος σκοπού είναι δυνατή, θα παρακληθή εκ νέου το Πανεπιστήμιον Αθηνών όπως ορίση τον έχοντα τας απαραιτήτους ειδικάς γνώσεις Καθηγητών ίνα παράσχη την συνδρομήν του διά τον λεπτομερή χαρακτηρισμόν των αποτελούντων την συλλογήν Κογχυλίων και τον προσδιορισμόν της κατά προσέγγισιν αξίας εκάστου, ώστε να παρασχεθώσιν ημίν τα απαραίτητα στοιχεία διά την προκήρυξιν του οικείου διαγωνισμού εκποιήσεως».

Οπωσδήποτε βέβαια, οι δυσκολίες που παρουσιάστηκαν κατά καιρούς στη διαχείριση κάποιων κληροδοτημάτων δεν σημαίνουν και ότι δεν υλοποίησαν ή υλοποιούν ακόμα και σήμερα κάποια από αυτά το σκοπό για τον οποίον διατέθηκαν από τους δωρητές τους. Η Πρέβεζα είχε την τύχη να αναθρέψει ανθρώπους με ενδιαφέρον για το ευρύτερο καλό του κοινωνικού συνόλου, εξ ου και οι τόσες δωρεές και ευεργεσίες. Το βιβλίο του κ. Σουμαλεύρη αποτελεί ένα φόρο τιμής σε αυτούς τους ανθρώπους και έναν οδηγό για τις επόμενες γενιές που αφενός πρέπει να διαφυλάξουν αυτήν την σημαντική κληρονομιά, αφετέρου δε να μιμηθούν το αξιέπαινο παράδειγμα των Ευεργετών και Δωρητών της Πρέβεζας.

 

Σπύρος Σκλαβενίτης

 

 

 

Σχολιάστε εδώ

Η διεύθυνση του email σας δεν θα δημοσιευθεί.

Παρόμοια άρθρα